Elektrownia Warszawska

1897

William Heerlein Lindley ¹ przedstawia projekt miejskiej elektrowni zlokalizowanej przy ul. Dobrej. Magistrat, który początkowo przyjmuje koncepcję – wspierając ją zaliczką 5000 rubli – ostatecznie odrzuca plan (chociaż podobna elektrownia projektu Lindleya i Oskara von Millera działa od 1895 r. we Frankfurcie n. Menem). Podobnie rzecz się ma z kolejnym projektem Lindleya, zgłoszonym kilkanaście miesięcy później. Brak funduszy skłania władze miasta do sprzedaży koncesji na budowę elektrowni, zamiast finansowania inwestycji komunalnej.

1902

11 stycznia Rosyjskie Towarzystwo Elektryczne Schuckert i S-ka podpisuje z magistratem umowę na wyłączność dostaw energii elektrycznej w granicach Warszawy. Kontrakt zakłada budowę elektrowni wraz z siecią energetyczną oraz ich utrzymanie przez 35 lat. Przedsięwzięcie realizuje Towarzystwo Elektryczności w Warszawie Spółka Akcyjna (Compagnie d’Electricite de Varsovie Societe Anonyme) z siedzibą w Paryżu, powołane 6 grudnia przez RTE Schuckert i S-ka. Za francuskim szyldem kryją się niemieckie pieniądze (w przypadku ew. wojny rosyjsko-niemieckiej, francuska spółka lepiej zabezpieczałaby niemiecki kapitał ulokowany na terenie Cesarstwa Rosyjskiego). Przemawiają też względy wizerunkowe².

1903

1 września następuje uroczyste wmurowanie aktu erekcyjnego pod budynek centralnej stacji elektrycznej.

1904

7 listopada Elektrownia Warszawska rozpoczyna działalność. Jej projekt jest zbliżony do założeń przedstawionych kilka lat wcześniej przez Lindleya.

1906

Wprowadzenie elektrycznego oświetlenia ulic. W pierwszym roku zainstalowano 144 latarnie elektryczne (gazowych było wówczas blisko 8200).

1908

Łączna długość sieci energetycznej w mieście sięga 30 km, kapitał zakładowy Towarzystwa Elektryczności wzrasta do 8,5 mln franków (z początkowych 7,5 mln). Spółka uzyskuje zgodę ministra przemysłu i handlu na emisję obligacji do kwoty 10 mln franków.

1914

Kapitał zakładowy wynosi 14,5 mln franków, łączna wartość emitowanych obligacji – 8 mln franków. Dywidenda sięga 30 procent zysku.

1915

W wyniku sporu pomiędzy Towarzystem Elektryczności SA a Urzędem Miasta o niewypełnienie warunków koncesji (ucieczka francuskiego koncesjonariusza) elektrownia zostaje podporządkowana magistratowi.

1916

Po inwazji władze niemieckie ustanawiają w zakładzie przymusowy zarząd wojskowy, a później cywilny.

1918

Do czasu powrotu zarządu Towarzystwa Elektryczności, władze RP ustanawiają w elektrowni zarząd państwowy. 25 listopada, wraz z pracownikami innych przedsiębiorstw miejskich, miejscowi robotnicy przystępują do strajku w walce o podwyżkę.

1920

1923

Nowa bocznica kolejowa biegnąca od Dworca Gdańskiego wzdłuż bulwarów wiślanych zapewnia dostawy węgla.

1924

Towarzystwo Elektryczności SA ponownie przejmuje zarząd nad zakładem. W minionym czteroleciu liczba czynnych liczników energii wzrosła z 35 do 69 tysięcy.

1925

Modernizacja. 50-metrowy komin z 1904 roku zastąpiono niewielkimi kominami na dachu kotłowni.

1929

Powstaje zakładowa komórka Komunistycznej Partii Polski, która m.in. wydaje gazetkę „Czerwona Elektrownia”.

1931

1933

Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, do którego zwróciło się Towarzystwo Elektryczności, orzeka przedłużenie francuskiej koncesji do 1 stycznia 1957 r. Przyznaje też Towarzystwu odszkodowanie blisko 4,9 mln rubli w złocie z tytułu niesłusznego obniżenia ceny prądu przez miasto w latach 1927-33. Gwałtowne protesty władz Warszawy.

1935

Do tej pory płace w elektrowni były atrakcyjne – pracownicy fizyczni zarabiają od 180 do 600 zł, pracownicy umysłowi 300-800 zł. Obecnie zakład jest pod przejściowym zarządem przymusowym (rezultat sporu pomiędzy miastem a Towarzystwem Elektryczności). W latach 1935-37 robotnicy stołecznych przedsiębiorstw strajkują po obniżkach świadczeń dokonanych przez Stefana Starzyńskiego, komisarycznego prezydenta Warszawy.

1936

Elektrownia raz jeszcze przechodzi na własność miasta, na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie. Inicjatorem sprawy sądowej jest prezydent Stefan Starzyński ³, który uważa, że Towarzystwo Elektryczności nie wywiązuje się z umowy. Wydatki inwestycyjne zakładu sięgają 3,8 mln zł.

1937

Początek dwuletniej modernizacji. Montaż turbozespołu o mocy 32 MW, rozbiórka 80-metrowego komina wzniesionego w 1910 roku. Zatrudnienie – 1765 osób, w tym 969 robotników. Roczny budżet – 36,5 mln zł.

1938

Wydatki inwestycyjne wzrastają do 16,5 mln zł, jednak czteroletni plan rozwoju stolicy przewiduje budowę nowej elektrowni parowej na Żeraniu. Liczba abonentów sięga już 280 tysięcy.

1939

We wrześniu budynki elektrowni zostają poważnie uszkodzone (szczególnie dotkliwe okazuje się bombardowanie z 23 września). Odtworzono je prowizorycznie na potrzeby dalszej produkcji prądu dla miasta. Niemcy obejmują elektrownię nadzorem wojskowym, a następnie cywilnym, utrzymując polską dyrekcję. Straty z września oszacowano na 19,5 mln zł (16 proc. majątku).

1942

Naczelnym dyrektorem zostaje Stanisław Skibniewski pseudonim „Cubryna”, późniejszy dowódca miejscowego zgrupowania AK.

1944

1 sierpnia wieczorem powstańcy zaczynają zajmować teren elektrowni. Opuszczają ją, po walkach, 4-5 września.

1945

25 kwietnia, po odbudowie (przy pomocy fachowców z Elektrowni Łódzkiej oraz specjalnej sowieckiej misji wojskowej) i powiększeniu w kierunku północnym, elektrownia wznawia produkcję prądu. Do 6 września uruchomiono cztery generatory. Pod koniec roku pracuje tu 2450 osób.

Kino: Polska Kronika Filmowa nr 14/45, z 21 czerwca

1953

Elektrownię dostosowano do produkcji ciepła na potrzeby ogrzewania budynków. Staje się ekektrociepłownią.

1955

Specjalnie dla obsługi nowobudowanego Pałacu Kultury uruchomiono duży człon ciepłowniczy.

1958

1969

2 lipca.

1974

Likwidacja bocznicy kolejowej łączącej elektrownię z Dworcem Gdańskim.

1976

Po kolejnych reorganizacjach stan zatrudnienia wynosi jedynie 195 osób, w tym 20 pracowników umysłowych. Liczniejsza (259 osób) jest zakładowa Sekcja Emerytów.

1999

Przy okazji budowy mostu Świętokrzyskiego, zapada decyzja o poprowadzeniu przez teren elektrowni nowego odcinka ulicy Zajęczej. Efektem jest rozbiórka części budynków.

2000

Spółka Skarbu Państwa Elektrociepłownie Warszawskie zostaje wykupiona przez szwedzki koncern Vattenfall, który decyduje o sprzedaży działki pomiędzy ul. Dobrą a Wybrzeżem Kościuszkowskim.

2001

Elektrownia Powiśle kończy pracę.

2003

Stopniowa likwidacja zakładu. Plany dalszej rozbiórki zabudowań spotykają się z protestami.

2004

16 grudnia część budynków zostaje wpisana do rejestru zabytków jako „cenny dokument rozwoju przemysłu warszawskiego i znaczący element współczesnego krajobrazu Powiśla” (rozdzielnia 35[30] kV, rozdzielnia 5/15 kV, keson – podziemny zbiornik wody, hala maszyn, kotłownia nr 2).

2005

Przetarg na zakup działki wygrywa spółka-córka irlandzkiego dewelopera Menolly, która na północ od dawnej elektrowni buduje następnie apartamentowce projektowane pod kierunkiem Stefana Kuryłowicza (Nowe Powiśle).

2012

Teren, na których stoją budynki dawnej elektrowni przejmuje firma Hochtief Development Poland. Zapowiedź inwestycji o nazwie „Copernicus Square” budzi protesty, m.in. ze strony Komisji ds. nazewnictwa miejskiego Rady Warszawy. Projekt architektoniczny przygotowuje pracownia APA Wojciechowski.

2013

W październiku ruszają prace budowlane, mają zakończyć się w ciągu 24 miesięcy. Obok zabytkowych, ma tu stanąć pięć nowych budynków. Plan przewiduje biura, handel i usługi oraz mieszkania.

2014

Wyburzenie obiektów nie objętych ochroną konserwatorską (kotłownia nr 3, warsztat, rozdzielnia, budynek transportu i budynek inwestora), a także łącznika pomiędzy dawną maszynownią i biurowcem elektrowni.

Zarząd Hochtief Development Poland decyduje o zmianie nazwy inwestycji na „EC Powiśle”.

2015

Teren przejmują White Star Real Estate (deweloper działający m.in. w Europie Środkowo-Wschodniej) oraz Tristan Capital Partners (brytyjski fundusz inwestycyjny operujący na rynku nieruchomości).

2017

25 maja wmurowano kamień węgielny pod budowę (obecna nazwa: Nowa Elektrownia Powiśle).

Projekt przygotowany przez pracownię APA Wojciechowski obejmuje adaptację czterech części zabytkowej elektrowni. Dawne budynki kotłowni i maszynowni – największe z zachowanych – zostaną przeznaczone na cele usługowe, handlowe i kulturalne, w rozdzielni znajdą się mieszkania i biura, zaś w dawnym budynku kesonu – usługi.

2018

Kwiecień, maj.

wybrana bibliografia

· Elektrownia Warszawska. Krótki opis techniczny, Warszawa 1933
· Alfons Kühn, Elektrownia miejska w Warszawie. Dzieje, stan obecny i zamierzenia na przyszłość, Warszawa 1939
· Józef Kazimierski (red.), Wielkie zakłady przemysłowe Warszawy, Warszawa 1978
· Marian Gajewski, Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny, Warszawa 1979
· Jarosław Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, Warszawa 1997
· Michał Krasucki, Katalog warszawskiego dziedzictwa postindustrialnego, Warszawa 2009

źródła ilustracji

· Narodowe Archiwum Cyfrowe
· Ośrodek Karta
· Polona

1. (1853-1917) Angielski inżynier, który na przełomie XIX i XX w. wraz z ojcem, również Williamem, oraz samodzielnie tworzył systemy wodno-kanalizacyjne w miastach Europy. Nadzorował prace przy budowie sieci kanalizacyjnej w Warszawie, opracował projekty systemów wodno-kanalizacyjnych dla Łodzi i Radomia.
2. Jak zauważają autorzy opracowania „Wielkie zakłady przemysłowe Warszawy” umowa została podpisana krótko po strajku polskich uczniów we Wrześni.
3. (1893-1939) W 1934 roku mianowany na stanowisko komisarycznego prezydenta Warszawy. Zdołał zastąpić zarząd komisaryczny w mieście demokratycznym samorządem, wybranym w 1938 r. Następnie, gdy w głosowaniu Rady Miejskiej nie uzyskał wymaganej przez ustawę liczby głosów, został zatwierdzony na stanowisko prezydenta miasta przez ministra spraw wewnętrznych.